(એજન્સી) નવી દિલ્હી, તા.૨૩
આર્મીમાંથી અકાળે નિવૃત્ત થયા પછી, મેં ખેતીમાં ઝંપલાવવાનું નક્કી કર્યું. કર્ણાટકમાં મારા પરિવારને ગોરૂરમાં હેમાવતી ડેમ હેઠળ ડૂબી ગયેલી જમીન માટે વળતર આપવામાં આવ્યું હતું જેમાં હાસન જિલ્લાના દૂરના વિસ્તારમાં અમુક એકર બિનવારસી ઝાડીઓની જમીન હતી. મેં સેકન્ડ હેન્ડ આર્મી ટેન્ટ, ડોબરમેનનું બચ્ચું, રસોઈના વાસણો અને ખેતીના કેટલાક સાધનો ખરીદ્યા. મેં બધું લારી પર ચડાવ્યું અને જાન્યુઆરી ૧૯૭૯માં થોડાં ભાડે રાખેલા સુથાર અને મજૂરો અને ગોરૂરમાં પશુઓ ચરતા એક દલિત છોકરા સાથેે કેમ્પ સ્થાપવાનું સાહસ કર્યું. મારો તંબુ બાંધવા માટે અમારે એક નાનકડી ટેકરીની ટોચ પર પહોંચવા માટે લગભગ એક કિલોમીટરના પ્રવાહમાં તમામ સામગ્રીને માથા પર ઉંચકીને જવું પડતું હતું. અમે સૂર્યાસ્ત થતાં જ પહોંચ્યા, ગ્રામ્ય વિસ્તાર નારંગી રંગથી છવાયેલો હતો. અમારામાંથી કોઈએ બપોરનું ભોજન ખાધું ન હતું, અને અમે સખત ભૂખ્યા હતા. અમે પ્રવાહમાં સ્નાન કર્યું, અને મેં છોકરાને બ્રશવુડ એકત્રિત કરવા, આગ પ્રગટાવવા અને ખોરાક રાંધવા કહ્યું. કડકડતી આગ, ધુમાડાની લહેરાતી સુગંધ અને બાફતી કઢીના તીખા સ્વાદોએ ભૂખને ઠારવી હતી. હું પીરસવાની રાહ જોઈને ઝગમગતા આકાશની નીચે કેળાના પાન સાથે જમીન પર બેઠો હતો અને મારા આર્મી કેમ્પના દિવસોની જેમ દરેકને મારી સાથે જોડાવા કહ્યું હતું. જ્યારે દલિત છોકરાએ મને પીરસ્યું, ત્યારે એક વ્યક્તિએ મારા કાનમાં બબડાટ કર્યો કે, તેઓ દલિત દ્વારા રાંધવામાં આવેલું ભોજન નહીં ખાય અને તેઓ એવું માનતા હતા કે હું ઘરેથી મારા માટે લાવ્યો છું. એક ક્ષણ માટે, હું અવિશ્વાસમાં હતો. મેં જમવાનું શરૂ કર્યું અને તેમને એક પાન લઈને મારી સાથે જમવા બેસવા વિનંતી કરી, કારણ કે મોડું થઈ ગયું હતું અને અમારે બીજા દિવસે સવારે વહેલા ઉઠવાનું હતું. તેઓ જાણી જોઈને એકબીજા તરફ જોતા હતા. તે દૂરના વિસ્તારમાં અન્ય કોઈ ખોરાક ન હોવાનો અહેસાસ થયો અને તેમની ભૂખ સહન કરવામાં અસમર્થ, તેઓએ જે પીરસવામાં આવ્યું હતું તે ખાઈ લીધુંં. મને કન્નડ કવિ સર્વજ્ઞાના શબ્દો યાદ આવ્યા, શું રોટલી પહેલા કે ઉપર કોઈ દેવતા છે, રોટલી વિના જીવન નથી. રોટલી એ બ્રહ્માંડના સર્વોચ્ચ દેવતા છે. અમારી વચ્ચે ઘણી જાતિઓ હતી-એક લિંગાયત, એક ગૌડા, એક કુરૂબા, એક વિશ્વકર્મા અને એક બ્રાહ્મણ, દલિત ઉપરાંત. મને સમજાયું કે માત્ર રૂઢિચુસ્ત બ્રાહ્મણ જ નહીં પણ અન્ય જ્ઞાતિઓ પણ દલિતને સ્પર્શે તે ખાશે કે પીશે નહીં. મને સમજાયું કે દલિતો શા માટે મુસ્લિમો, ખ્રિસ્તીઓ, શીખો અથવા બૌદ્ધો સાથે વધુ સગપણ અનુભવે છે. તેમાંથી કોઈ પણ ધર્મમાં અસ્પૃશ્યતાની અમાનવીય પ્રથા નથી. જ્યારે હિંદુઓ દલિતો માટે તેમના મંદિરો બંધ કરે છે, ત્યારે દલિતો અન્ય ધર્મો અપનાવે તો તેમને નવાઈ લાગે છે. થોડા વર્ષો પછી, શેતૂર રેશમના ખેડૂત તરીકે, મેં મારા રેશમના કીડાના કોકૂનની લણણીને રામાનગર કોકૂનની હરાજી માર્કેટમાં રાત્રી બસમાં ભરી. હું સવારે ૬ વાગ્યે બસમાંથી ઊતર્યો ત્યારે સામાન્ય રીતે ધમધમતું ઓક્શન યાર્ડ ભૂતિયા નગર જેવું લાગતું હતું. મને કહેવામાં આવ્યું હતું કે, હિંદુઓ અને મુસ્લિમો વચ્ચે સાંપ્રદાયિક અથડામણ થઈ હતી અને પ્રતિબંધિત હુકમ કરવામાં આવ્યો હતો. રીલરોએ બજારનો બહિષ્કાર કર્યો હતો. અંદર જીવતા પ્યુપા સાથેના કોકૂન નાશવંત છે, અને મારા જેવા હજારો ખેડૂતો કે જેઓ કર્ણાટક, તમિલનાડુ અને આંધ્રપ્રદેશના ઘણાં ભાગોમાંથી આવ્યા હતા તેઓ ગભરાટમાં હતા, તેઓને ન ભરવાપાત્ર નુકસાન જોઈ રહ્યા હતા. રેશમના ખેડૂતો માટે, જેઓ મુખ્યત્વે હિંદુઓ છે, તેમના કોકન ખરીદનારા રીલર ભગવાન છે. રીલર્સ, જેઓ મુસ્લિમ છે, તેમના રેશમી યાર્ન ખરીદનારા વણકરોને દૈવી માણસો માને છે. વણકરો માટે, જથ્થાબંધ વેપારી જેઓ તેમના ફેબ્રિક ખરીદે છે તેઓ તેમના દેવતા છે. જથ્થાબંધ વેપારી, જેઓ મોટાભાગે મારવાડીઓ અને ગુજરાતીઓ છે અને જૈનો છે, છૂટક વિક્રેતાઓ, મોટાભાગે બનિયા જ્ઞાતિના, તેમના ભગવાન માને છે. અંતે, સર્વ માટે સર્વોચ્ચ સ્વામી દરેક જાતિ અને સમુદાયના ગ્રાહક છે. સમાજ એ એકબીજા સાથે જોડાયેલા અને પરસ્પર નિર્ભર વિભાગોનું એક જટિલ, સહજીવન છે, જે કાંચીપુરમ અથવા બનારસી સાડીની જેમ જટિલ, વૈવિધ્યસભર છે. જાતિ, સંપ્રદાય અને રંગના દ્વારા આપણી જાતને જોવામાં આપણે કેટલા મૂર્ખ છીએ. કન્નડ કવિ પમ્પાએ એક હજાર વર્ષ પહેલાં કહ્યું હતું કે, મનુષ્ય જાતી તાણોંદે વાલમ (માત્ર એક જ જાતિ છે : માનવી.) કોંગ્રેસ અને પ્રાદેશિક પક્ષો દ્વારા મુસ્લિમોના મતબેંક પર નજર રાખીને તુષ્ટિકરણ , તેમના કલ્યાણ માટે સાચી ચિંતા કર્યા વિના, બહુમતીવાદી પ્રતિક્રિયામાં પરિણમ્યું છે, જે હિન્દુ મતોના એકત્રીકરણ માટે માર્ગ મોકળો કરે છે, જે હંમેશા વિભાજિત હતા. ભાજપે આ તક ઝડપી લીધી. બાબરી મસ્જિદના ધ્વંસ અને રામ મંદિર ચળવળ દ્વારા પૂરા પાડવામાં આવેલ પ્રોત્સાહને આપણા સમાજને સાંપ્રદાયિક રેખાઓ પર ધ્રુવીકરણ કર્યું છે, તેના મહત્વને કાટખૂણે કરી દીધું છે. મુસ્લિમો સામે ઝેર ફૂંકવું, જાગ્રત ન્યાય અને રાજ્યનો આતંકવાદ નિત્યક્રમ બની ગયો છે. માર્ટિન લ્યુથર કિંગ જુનિયરે કહ્યું તેમ, ધિક્કાર સહન કરવા માટે ખૂબ મોટો બોજ છે. જો આપણે એક રાષ્ટ્ર, એક લોકો બનવાની ઈચ્છા ન રાખી શકીએ, તો શું આપણું કોઈ ભવિષ્ય હશે.
