પ્રભાવી વ્યક્તિત્વ – મુહમ્મદ સઈદ શેખ
ઇમામ ઇબ્ને માજહ (અથવા ઇબ્ને માજાહ) ઇસ્લામના વિખ્યાત હદીસ વિદ્વાન હતા. તેમનું પૂરૂં નામ અબુ અબ્દુલ્લાહ મુહમ્મદ ઇબ્ને યઝીદ ઇબ્ને માજહ અલ-કઝવિની હતું.
એમનો જન્મ હિસ.૨૦૯/ઈસ ૮૨૪માં હાલના ઇરાનના કઝવિન શહેરમાં થયો હતો અને હિસ.૨૭૩/ ઈસ.૮૮૭માં એમનું નિધન થયું હતું. ઇમામ ઇબ્ને માજહની સૌથી પ્રસિદ્ધ કાર્ય “સુનન ઇબ્ન માજહ” ગણાય છે, જે “કુતુબ અલ-સિત્તાહ” (છ પ્રમાણભૂત હદીસોના ગ્રંથો)માંથી એક છે, જે ખાસ કરીને સુન્ની મુસ્લિમો માટે મહત્ત્વનું છે.
જીવન અને શિક્ષણ : કેટલાક લોકોનું માનવું છે કે તેઓ એમના દાદા ઇબ્ને માજહને લીધે ઈમામ ઈબ્ન માજહથી પ્રસિદ્ધ થયા પરંતુ શાહ અબ્દુલ અઝીઝ દહેલ્વીના મત મુજબ માજહ એમનું માતાનું નામ હતું. અબુલ હસન અસ સનદીએ પણ પોતાની શર્હ અલ અરબઈન અને મુર્તુઝા અઝ ઝેદીએ તાજુલ ઉરૂસમાં આ જ લખ્યું છે કે માજહ એમની માતાનું નામ હતું. એમના બાળપણ વખતે ખલીફા હારૂન અલ રશીદનો ખિલાફતકાળ હતો. તેઓએ પ્રાથમિક શિક્ષણ કઝવિનમાં જ પ્રાપ્ત કર્યું, યુવાન થઈને તેઓ હદીસોના જ્ઞાન અને સંગ્રહ માટે બગદાદ, મક્કા, મદીનાહ, મિસર (ઇજિપ્ત), શામ (સીરિયા), બસરા, અને કૂફા જેવા ઇસ્લામિક કેન્દ્રોનો પ્રવાસ કર્યો. આ પ્રવાસો દરમિયાન, તેમણે અનેક મોટા મુહદ્દીસો અને વિદ્વાનો પાસેથી જ્ઞાન ગ્રહણ કર્યું.
ગુરૂઓ : ઇમામ ઇબ્ને માજહના ગુરૂઓમાં ઈમામ બુખારી, ઈમામ મુસ્લિમ અને ઈમામ અબુ દુઆ પણ સામેલ છે, જેમણે પણ ઇસ્લામિક વિજ્ઞાનમાં અપાર યોગદાન આપ્યું હતું. આ ઉપરાંત પણ બીજા પ્રસિદ્ધ વિદ્વાનોથી એમણે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું.
ઇમામ અબુ બકર બિન શૈબા, મુહંમદ બિન રૂમહ, અલિ બિન મોહમ્મદ તનઝિહ, હિશામ બિન આમાર, ઇબ્રાહીમ બિન મુહમ્મદ બિન અલહકમ, મુહમ્મદ બિન સુલેમાન અલ-અશઅત, અબુ બિશ્ર બિન, મુહમ્મદ બિન કાબ અલ જેવા શયુખ અને તેમની સાથેના શિક્ષણ પ્રણાલી દ્વારા ઇમામ ઇબ્ને માજહએ હદીસોના જ્ઞાનમાં નિપુણતા પ્રાપ્ત કરી અને પોતે પણ એક વિખ્યાત મુહદ્દીસ બન્યા. આ શિક્ષકોના માર્ગદર્શનમાં, ઇમામ ઇબ્ને માજહએ “સુનન ઇબ્ને માજહ” જેવા અમૂલ્ય ગ્રંથની રચના કરી, જે આજે પણ એક મહત્ત્વપૂર્ણ હદીસ સંગ્રહ છે.
ઇમામ ઇબ્ને માજહના શિષ્યો (વિદ્યાર્થીઓ) તેમના દ્વારા પ્રાપ્ત જ્ઞાન અને હદીસોના સંપ્રેષણમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી છે. આ શિષ્યોએ તેમના શિક્ષકના યોગદાનને આગળ વધારવામાં અને ઇસ્લામિક વિજ્ઞાનના વિસ્તરણમાં મદદરૂપ થઈ છે. આ શિષ્યોમાં ઇમામ અબુ અલ-હસન કાતેબ, અલી બિન ઇબ્રાહીમ અલ-અલવી, ઇમામ અબુ અબ્દુલ્લાહ બિન મંજલુઅ (એમણે “સુનન ઇબ્ને માજહ”ની હદીસોને પ્રસારિત કરવામાં ભૂમિકા નિભાવી હતી),ઇબ્ને કુહેલ, ઇમામ તાહાવી(એમણે “શરહ મઅની અલ-આસાર” જેવો અમૂલ્ય ગ્રંથ લખ્યો), ઇબ્ને સઈદ, અબુ અલ-કાસિમ બલ્ખી, અબુ બકર બિન મુઆદ બશીર, અબુ બકર અબ્દુલ્લાહ બિન મુહમ્મદ, અલી બિન મુહમ્મદ બિન કાહિલ જેવા શિષ્યો ઉલ્લેખનીય છે જેમણે ઇમામ ઇબ્ને માજહની હદીસો અને જ્ઞાનને ઇસ્લામિક વિશ્વમાં પ્રસિદ્ધ કર્યુ. એમણે ઇસ્લામિક વિજ્ઞાન અને હદીસના ક્ષેત્રમાં આવનારી પેઢીઓ માટે પાયાનું કામ કર્યું.
સુનન ઇબ્ન માજહ : ઈબ્ન માજહની આ પ્રસિદ્ધ કૃતિ છે, જે હદીસોના છ મહાન અને પ્રામાણિત સંગ્રહો “કુતુબ અલ-સિત્તાહ”માંના એક તરીકે ગણવામાં આવે છે. આ સંગ્રહમાં લગભગ ૪,૦૦૦ હદીસો છે, જે વિવિધ વિષયો પર આધારિત છે, જેમ કે ઇબાદત, આચાર, વેપાર, વિવાહ, અને મુશાલાહ (સામાજિક સબંધો) તેમજ જીવનના વિવિધ પાસાઓમાં કરેલા હુકમો અને નબી સલ્લલ્લાહુ અલૈહિ વસલ્લમ સાહેબના ઉપદેશોને લઈને છે. આ સંગ્રહની એક વિશેષતા આ છે કે આમાં કેટલીક હદીસો એવી છે જે અન્ય હદીસના સંગ્રહો (જેમ કે સહીહ અલ-બુખારી અને સહીહ મુસ્લિમ)માં મળતી નથી, જે “સુનન ઇબ્ન માજહ”ને વિશિષ્ટ બનાવે છે. ઇમામ નાવાવી અને ઇમામ ઝાહબી જેવા વિદ્વાનો “સુનન ઇબ્ન માજહ”ને આદરથી અને મહત્ત્વ સાથે સંભાળે છે, પરંતુ તેનામાં સામેલ હદીસોની મિશ્ર પ્રામાણિકતા પર ધ્યાન દોરે છે.
સુનન ઇબ્ને માજહના ઘણા શરહ (અર્થઘટન કે સરળ સમજૂતી) પ્રકાશિત થઇ ચૂકી છે જેમાં અલી બિન અબ્દુલ્લાહ ઈબ્ન નેમાતુલ્લાહ અલ અંદલુસી, એહમદ ઈબ્ન અલ ઈરાકી અલ મીસરી, અલાઉદ્દીન મુગલતાઈ (અપૂર્ણ), ઇબ્ને રજબ જેહરી, દમીરી વગેરે વિદ્વાનોએ લખેલ સમજૂતીઓ પ્રસિદ્ધ છે. ઇમામ ઇબ્ને માજહના યોગદાનમાં તેમના હદીસોના સંગ્રહ “સુનન ઇબ્ને માજહ”ને સૌથી વધુ પ્રખ્યાતી મળી છે, પરંતુ તેમણે અન્ય કૃતિઓ પણ લખી, જે ઇસ્લામિક જ્ઞાનમાં તેમના ગહન અભ્યાસ અને મહાન યોગદાનનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. ઇમામ ઇબ્ને માજહની કેટલીક મુખ્ય કૃતિઓનું વર્ણન નીચે આપ્યું છે :
કુર્આનની તફસીર(કુર્આનનું અર્થઘટન/ભાષ્ય) : ઇમામ ઇબ્ને માજહે હદીસોની સાથે સાથે કુર્આનની તફસીરમાં પણ યોગદાન આપ્યું છે. તેમનો તફસીરનો ગ્રંથ આજે ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ વિદ્વાનો તેમના કાર્યને ઘણી માન્યતા આપે છે
તારીખ કઝવિન : “તારીખ કઝવિન” એ ઇમામ ઇબ્ને માજહનો કઝવિન શહેર અને તેની આસપાસના વિસ્તારોનો ઇતિહાસ, વિદ્વાનો અને વિખ્યાત વ્યક્તિઓ વિશેનો ગ્રંથ છે. આ પુસ્તકમાં તેમણે કઝવિનના ઇતિહાસ, ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક વારસાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
અલ-જારહ વલ-તાદીલ : હદીસ વિજ્ઞાન વિષયક આ કૃતિ સંપૂર્ણ રીતે હાજર નથી. આમાં ઈમામ ઈબ્ન માજહે હદીસના રાવીઓની નિષ્ઠા અને પ્રામાણિકતાનો અભ્યાસ કર્યો. આ પ્રકારના ગ્રંથોનો હદીસની પ્રામાણિકતા નક્કી કરવા માટે ઉપયોગ થાય છે અને તેમાં રાવીઓના વર્ણન અને તેમના ચારિત્ર્યનું વિશ્લેષણ કર્યું છે.
કિતાબ અલ-અસનાદ : આ ગ્રંથમાં ઇમામ ઇબ્ને માજહે હદીસોની સાંકળોની (અસનાદ) યાદી બનાવી છે, જેમાં હદીસના રાવીઓના પઠન અને તેમના સ્ત્રોતોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. ઇસ્લામિક જ્ઞાનમાં, હદીસની અસનાદ ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ માનવામાં આવે છે, કેમ કે તે હદીસની પ્રામાણિકતા અને સત્યતાને નિશ્ચિત કરે છે.
મુસનદ ઇબ્ને માજહ : “મુસનદ” એક પ્રકારનો હદીસ સંગ્રહ છે, જેમાં હદીસોને તેમના સંચાલકો (સાહિબ)ના આધારે ક્રમબદ્ધ કરવામાં આવે છે. જો કે “મુસનદ ઇબ્ને માજહ”ના અસ્તિત્વ પર વિદ્વાનોમાં મિશ્ર અભિપ્રાય છે, તેમ છતાં કેટલાક સાહિત્યમાં તેનો ઉલ્લેખ મળે છે.
કિતાબ અલ-હકમ : આ પુસ્તકમાં ઇમામ ઇબ્ને માજહે ફિક્હ (ઇસ્લામિક કાયદા) અને હકમો (ધાર્મિક નિર્ણયો) પર પ્રકાશ પાડ્યો છે. જો કે, આ કૃતિને આછો ઉલ્લેખ મળે છે, તેથી તે વિશે વધુ માહિતી ઉપલબ્ધ નથી.
ઇસ્લામિક વિજ્ઞાનમાં યોગદાન : “સુનન ઇબ્ન માજહ”ને ઇસ્લામિક વિજ્ઞાનમાં પ્રાધાન્ય છે. તે મુસ્લિમોના ધાર્મિક જીવનમાં માર્ગદર્શન પૂરૂં પાડે છે. આ ગ્રંથના હદીસોનો અભ્યાસ ઇસ્લામિક જ્ઞાનમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ગણાય છે અને વિદ્વાનો દ્વારા તેનો ઉપયોગ થાય છે.
વિશ્વવ્યાપી અસર : આજે પણ “સુનન ઇબ્ન માજહ” ઇસ્લામિક શિક્ષણમાં અને હદીસ વિજ્ઞાનના અભ્યાસમાં એક પ્રામાણિક અને મહત્ત્વપૂર્ણ સ્ત્રોત છે. મુસલમાન વિદ્વાનો અને ધાર્મિક નેતાઓ દ્વારા આ ગ્રંથનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે, અને તે મુસલમાનોના જીવનમાં નેતૃત્વ, ન્યાય અને ધાર્મિક આચરણમાં માર્ગદર્શકનું કાર્ય કરે છે. “સુનન ઇબ્ન માજહ” ઇમામ ઇબ્ને માજહની મહાન યાદગાર છે અને તેમનો આ ગ્રંથ ઇસ્લામિક વિજ્ઞાનમાં એક અણમોલ ખજાનો છે, જે હજારો વર્ષોથી મુસ્લિમોના ધર્મશાસ્ત્રમાં મહત્ત્વપૂર્ણ છે.
ઈમામ ઇબ્ને માજહનો વારસો આજે પણ ધર્મનિષ્ઠ મુસ્લિમો અને ઇસ્લામિક વિદ્વાનો દ્વારા ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે. હદીસોના તેમના સંકલન અને વિવેચનને કારણે તેઓ ઇસ્લામી વિજ્ઞાન અને ધર્મની ભાષામાં યાદ રાખવામાં આવે છે.